KỲ 16

“Trăm ngàn” – truyện ngắn đoạt giải Nhì của cuộc thi báo Văn nghệ 2022–2024 – vẫn đang là một ngọn lửa chưa tắt trong giới cầm bút và độc giả. Sau những bài viết giàu phân tích, sắc phê bình, kỳ 16 của Bàn tròn Văn học giới thiệu một tiếng nói khác: nhẹ hơn, nhân văn hơn, không đao to búa lớn – nhưng không vì thế mà thiếu chính kiến.

Trong bài viết “Trăm Ngàn trước búa rìu dư luận” dưới đây, nhà văn Phan Thị Thu Loan không đứng về phe nào, chỉ chọn đứng về phía sự hiểu – và sẻ chia.

Văn chương, suy cho cùng, không phải chỉ để phán xét đúng – sai. Mà còn là để giúp nhau đứng dậy, sau những cú “sẩy tay chữ nghĩa”, nếu có.

"TRĂM NGÀN" TRƯỚC BÚA RÌU DƯ LUẬN

Nhà văn PHAN THỊ THU LOAN

"Rằng hay thì thật là hay

Nghe ra ngậm đắng nuốt cay thế nào" (Nguyễn Du)

Câu thơ trên tôi trích không phải để nhận xét về truyện ngắn "Trăm ngàn" của tác giả Ngô Tú Ngân vừa đạt giải nhì cuộc thi báo Văn nghệ 2022 -2024, mà là cảm tưởng của tôi khi đọc một số bài nhận xét, phê bình xung quanh truyện ngắn này.

Trước tiên xin có đôi dòng về cuộc thi. Đây là cuộc thi mang tầm cỡ lớn, kỷ niệm 75 năm báo Văn nghệ ra số đầu tiên. Cuộc thi lớn thì giải thưởng và chất lượng tác phẩm dĩ nhiên cũng phải cao theo kỳ vọng của giới cầm bút và của độc giả, rộng lớn hơn còn là kỳ vọng của những người yêu văn chương nghệ thuật. Cuộc thi dự kiến là hai năm (kế hoạch trao giải vào tháng 10/2024), nhưng không biết lý do gì nó kéo dài hơn 9 tháng nữa. Có người còn đoán già đoán non là cuộc thi bị hủy. Cuối cùng "đùng một cái", ban tổ chức công bố giải thưởng, tạo ra bao nhiêu xôn xao trong dư luận xung quanh truyện ngắn đạt giải nhì "Trăm ngàn" (không có giải nhất).

Nhân đây cũng xin đề cập đến điều đã thành lệ trong khá nhiều cuộc thi. "Không có giải nhất" vì ban giám khảo và ban tổ chức bày tỏ rằng các tác phẩm dự thi chưa đạt kỳ vọng cao và vì họ coi trọng chất lượng tác phẩm và giá trị cuộc thi.

Nhìn sang bên lĩnh vực Thể thao, tất cả các cuộc tranh tài hàng năm dù ở thứ hạng nào, quốc gia nào hay Olimpic đi nữa thì đều có các bộ huy chương đầy đủ từ vàng, bạc đến đồng... dù thành tích các năm lúc cao lúc thấp, không bao giờ giống nhau. Nhưng vận động viên nào có thành tích cao nhất trong bộ môn dự thi năm đó đều đạt huy chương vàng, (tức giải nhất). Mà đó là lĩnh vực thi thố có độ chính xác cao tính bằng mấy phần nghìn của mét, kilogram, giờ... hay chấm điểm số công khai ngay khi bài thi vừ kết thúc mà năm nào cũng có huy chương vàng (giải nhất).

Nhìn về văn chương nghệ thuật nước nhà, với loại sản phẩm khó đong đếm chính xác giá trị thì lại hay được trao giải thưởng kèm câu "không có giải nhất". Đơn cử như tôi, có ba lần nhận giải B và C (không có giải A) trong các đợt trao giải của Hội NS Sân khấu VN và Liên hiệp các hội VHNT toàn quốc. Có nhà thơ nói đùa: "Hay ban tổ chức các cuộc thi cứ treo giải nhất thật cao để thu hút thí sinh rồi khi bế mạc, thì tuyên bố không có giải nhất, chứ tiền đâu ra mà trao giải cao ngất ngưởng thế".

Rồi sau bao tháng năm chờ đợi, nhiều lần các sĩ tử vào trang web của quý báo để xem thông tin về cuộc thi mà không tìm thấy lời giải thích lý do vì sao dời ngày trao giải, thì "đùng một cái" giải được trao. Dù không có giải nhất, thì một trong hai giải nhì truyện ngắn 2022 - 2024 của báo Văn nghệ cũng đủ làm dư luận xôn xao, tranh luận, tranh biện rồi tranh cãi xôm tụ ra trò.

Trở về truyện đạt giải nhì "Trăm ngàn" của báo Văn nghệ, tôi đã đọc truyện này cùng nhiều bài nhận xét, phê bình xoay quanh nó. Tôi không phải là nhà phê bình, hay nhà lý luận. Tôi chỉ là người viết văn, cảm giác của tôi về các bài nhận xét truyện "Trăm ngàn" thì như đã nêu ở đầu bài, xin mượn câu lục bát của Đại thi hào Nguyễn Du để diễn tả: "Rằng hay thì thật là hay, nghe ra ngậm đắng nuốt cay thế nào". Có những bài bình đưa ra vô số nguyên lý, trích dẫn đủ các tác giả kim cổ đông tây để chê truyện ấy dở, vô số những sạn. Phân tích từ văn phong, ngôn ngữ, bối cảnh, thời gian, xuất xứ, tính cách nhân vật để kết luận rằng: Truyện ngắn "Trăm ngàn" chẳng đưa ra được thông điệp gì mới mẻ, văn phong như lẩu thập cẩm, tác giả lẫn lộn thời gian, địa điểm, lời thoại không nói lên được xuất xứ nhân vật, bối cảnh xảy ra câu chuyện... Thậm chí có người còn nhỏ nhẹ mà rằng: Tác giả thật can đảm khi gửi truyện này đi dự thi! (Nhẹ nhàng thế thôi mà khiến tôi toát mồ hôi hột).

Xin thưa, từ ngày xửa ngày xưa, các cụ đã có câu rằng: "Văn mình, vợ người". Phần lớn người viết nào cũng cho văn mình là hay, tùy theo khả năng tự xét đoán của từng người. Họ có quyền gửi tác phẩm của mình đi thi, dù có hay không có giải. Nếu không ai dám gửi thì sao nên được một cuộc thi? Còn xét giải sao cho công tâm, cho người người tâm phục khẩu phục thì trách nhiệm đó thuộc về ban giám khảo.

"Trăm ngàn" có nhiều điểm chưa thuyết phục, chưa độc đáo, chưa sắc sảo...tóm lại chưa hay như kỳ vọng của nhiều người. Nhưng cũng có những điểm bị quy kết oan uổng qua cảm nhận của tôi.

Ví dụ cái tên truyện "Trăm ngàn" bị lấy làm lý do cho rằng tác giả nhìn nhận sai về thời gian xảy ra câu chuyện. Có nhà phê bình nói: Thời ấy không có tờ trăm ngàn. Cao nhất là năm ngàn đồng thôi. Theo tôi nhớ, tác giả không đưa ra thời điểm chính xác khi bà Hội bị phạt vạ một trăm ngàn, và cũng không nhắc gì tới chữ "tờ". Có thể bà Hội bị phạt cả 20 tờ năm ngàn đồng ấy chứ. Bị phạt đau như thế, bà Hội mới trút giận lên "Trăm ngàn" thay vì lên mẹ nó, vốn là con gái cưng của một gia đình thế lực. Mà tác giả truyện gọi tên một nhân vật là bà Hội, chứ không đưa ra chi tiết nào về bà hội đồng gì đó được mọi người gọi là bà Hội, nên những liên tưởng giữa hai chữ Hội này để quy kết vùng miền và bối cảnh câu chuyện theo tôi là chưa thỏa đáng.

Về văn phong của truyện, tôi cũng thấy tác giả có đan xen ngôn ngữ miền Tây và miền ngoài, nhưng theo tôi, đó là quyền chọn lựa của người viết. Văn phong của người kể có thể là giọng Bắc, nhưng nhân vật, câu chuyện ở miền Tây thì nhân vật phải nói ngôn ngữ bản địa, hành động, cử chỉ phải phù hợp với địa điểm, bối cảnh câu chuyện, thói quen vùng miền mới thuyết phục người đọc. Trừ khi là người kể vỗ ngực nói: tui là người miền Tây, chưa khi nào đi khỏi quê, chỉ tiếp xúc với người miền Tây, mà lại sử dụng toàn ngôn từ miền ngoài để kể chuyện thì là dở thật rồi.

Còn từ "mẹ" hay "má" trong truyện thì như đã nói, tùy người kể, tùy nhân vật chứ không cứ phải là người miền Bắc mới gọi mẹ. Cô bạn tôi có con dâu dân Sài Gòn chánh hiệu mà vẫn gọi ba, mẹ. Có thể cô là hậu duệ của ông cố, bà cố là dân "Bắc 54" hay vì cô ấy hay mẹ cô muốn thế. Không nên vì một vài từ mình cho là không điển hình để phủ nhận toàn bộ văn phong của truyện, cho nó là hoàn toàn sai lệch. Dĩ nhiên, trong truyện ngắn này, ngay cả lời kể của tác giả cũng không thuần nhất, thân phận người kể cũng không rõ ràng đã ảnh hưởng không tốt đến sự chân thật của câu chuyện.

Dẫu sao, khi nhận xét về một tác phẩm dù hay dù dở, chúng ta cũng nên đề cập đến tính nhân văn, không nên "vùi liễu dập hoa" quá đà.

Xin được dẫn ra đây vài câu thơ tôi đã viết về công việc phê bình và tác giả văn học để nhắn gửi tới các bạn:

"Đã chứng kiến nhiều chiến binh ngỡ vô song quỵ ngã

Trong cuộc đi săn chữ nghĩa trên cánh đồng

Thảm khốc không thua gì chiến trường đạn lửa

Tâm hồn người, tim óc cũng tổn thương

Vết nội thương chưa gây nên chết chóc bất thường

Mà ngấm ngầm bẻ gẫy nỗ lực tự cường

Nỗ lực đứng lên làm lại từ đầu

của không ít văn nhân

Sau núi lời bỉ báng, chê bai, phân thân tác phẩm..."

(Trên cánh đồng văn).

Ngoài những hạt sạn đã được dân phê bình chuyên nghiệp kỳ công lựa ra, và phân tích chúng, tôi cũng xin có ý nhỏ sau đây gửi đến tác giả truyện ngắn "Trăm ngàn":

Câu chuyện này theo tôi, đúng là hơi cũ. Motip quen thuộc không có những chi tiết độc đáo, sáng tạo, có sức hấp dẫn người đọc. Đề tài thì có thể muôn màu, muôn thuở, kể cả là câu chuyện của mấy nghìn năm trước hoặc sau này cũng không ai cấm. Nhưng qua đó, người viết cần làm bật lên điều gì mới lạ, bất ngờ, đưa ra được thông điệp sâu sắc, nhân văn, mới là cái người viết cần sáng tạo và trăn trở.

Và truyện ngắn "Trăm ngàn" theo tôi chưa đạt đến đỉnh điểm lóe lên ánh chớp sáng tạo đó. Đây cũng là điều khiến nhiều người đọc chưa tâm phục khẩu phục với đánh giá của ban giám khảo và với giải nhì (không có giải nhất) được trao cho truyện ngắn này.

Tháng 7.2025