KỲ 27

Ngay sau khi Bàn tròn Văn học mở ra, chúng tôi đã nhận được bài viết “Công bằng trong xét giải thưởng văn học – yêu cầu cấp thiết” của tác giả Nguyễn Hải Anh. Bài được viết từ tháng 3/2025 nhưng chưa tiện công bố ở bất kỳ diễn đàn nào. Thú thật, chúng tôi cũng có phần phân vân, bởi hai lẽ: 1) Bàn tròn đang tập trung vào câu chuyện Trăm Ngàn và giải báo Văn Nghệ 2022–2024; 2) Thời điểm này trùng với giai đoạn sắp xếp lại các hội và chuẩn bị Đại hội Hội Nhà văn, dễ bị hiểu lầm về động cơ.

Tuy vậy, qua 24 bài viết của nhà văn Đặng Chương Ngạn mà các cơ quan liên quan vẫn không có phản hồi, chúng tôi nhận thấy việc công bố bài viết này là cần thiết. Bàn tròn cũng xin được góp đôi lời bàn thêm xung quanh vấn đề.

Khi quyền bổ sung biến thành quyền phủ quyết

Giải thưởng văn học hằng năm của Hội Nhà văn Việt Nam đang đối diện một nghi vấn: quy chế một đằng, thực tế một nẻo. Quy định đã ghi rất rõ: “Các tác phẩm đưa lên vòng chung khảo phải được quá bán số phiếu thuận của ủy viên các hội đồng”; đồng thời, “Hội đồng Chung khảo có quyền giới thiệu và bổ sung vào danh sách xét giải các tác phẩm mà Hội đồng Sơ khảo không giới thiệu, nhưng có thông báo và thảo luận trước với Hội đồng Sơ khảo”.

Thế nhưng, vài năm gần đây lại xuất hiện tình trạng những tác phẩm bị Hội đồng Sơ khảo loại vì có số phiếu thuận rất thấp vẫn được đưa vào vòng chung khảo và đoạt giải cao. Lý giải rằng “quy chế cho phép Ban Chấp hành giới thiệu trực tiếp tác phẩm tốt” thực chất là một sự vận dụng lệch lạc nhằm biến “quyền bổ sung” của Hội đồng Chung khảo thành “quyền phủ quyết” trước các Hội đồng Sơ khảo. Lưu ý rằng, theo quy định, khi Hội đồng Chung khảo đưa ra xem xét trao giải cho một tác phẩm chưa được Hội đồng chuyên môn biết tới hoặc đã bị loại bỏ tại vòng sơ khảo thì phài “có thông báo và thảo luận trước với Hội đồng Sơ khảo”, tức là phải có sự đồng thuận của Hội đồng chuyên môn, chứ không chỉ đơn giản một cái gật đầu qua điện thoại của ông/bà Chủ tịch Hội đồng.

Cách làm như thế không chỉ làm mất giá trị của các hội đồng chuyên môn trong vài trò Hội đồng Sơ khảo, mà còn khiến niềm tin vào tính công bằng của giải thưởng suy giảm. Đã có không ít thành viên hội đồng phản ứng gay gắt, thậm chí đồng loạt xin rút khỏi hội đồng. Và riêng năm 2024, có tới ba tác phẩm vốn không được sơ khảo chọn vẫn lọt vào và đoạt giải, càng làm dư luận hoài nghi.

Hệ quả tất yếu là niềm tin vào giải thưởng bị xói mòn, động lực sáng tác suy giảm, uy tín của Hội bị ảnh hưởng không nhỏ. Giải thưởng, lẽ ra là niềm khích lệ và vinh danh, lại trở thành tâm điểm của tranh cãi.

Vấn đề không còn dừng ở kỹ thuật xét giải, mà chạm đến nguyên tắc công bằng. Khi “quyền bổ sung” bị lạm dụng, công bằng dễ dàng bị phá vỡ và giải thưởng mất đi giá trị tinh thần vốn có. Câu hỏi đặt ra là: Làm thế nào để trả lại sự trong sạch cho quy trình xét giải – để công bằng không chỉ tồn tại trên giấy, mà hiện diện trong thực tế? Đây cũng chính là điều Bàn tròn kỳ này muốn cùng bạn đọc và giới cầm bút thảo luận.
 

CÔNG BẰNG TRONG XÉT GIẢI THƯỞNG VĂN HỌC – MỘT YÊU CẦU CẤP THIẾT

NGUYỄN HẢI ANH

Những thành tựu đáng ghi nhận

Trong những năm qua, dưới sự lãnh đạo của Ban Chấp hành Hội Nhà văn Việt Nam do nhà thơ Nguyễn Quang Thiều làm Chủ tịch, Hội đã có nhiều hoạt động tích cực, góp phần thúc đẩy văn học nước nhà. Nhiều hội nghị, hội thảo được tổ chức; các chương trình giao lưu giữa các thế hệ nhà văn được triển khai; hệ thống tạp chí và các kênh truyền thông của Hội cũng có những đổi mới trong quảng bá tác phẩm và tôn vinh giá trị văn học.

Hội cũng mở rộng giao lưu quốc tế, kết nối với nhiều nền văn học, tạo điều kiện cho tác phẩm Việt Nam có cơ hội vươn ra thế giới. Các hoạt động như Hội nghị những nhà văn cao tuổi tại Hải Phòng, thành lập các chi hội địa phương, mở rộng mạng lưới hội viên… đã ghi dấu ấn quan trọng, khẳng định sự nỗ lực đổi mới của Hội.

Bất cập trong xét giải thưởng – Bức xúc từ hội viên và dư luận

Tuy nhiên, bên cạnh những kết quả đạt được, vấn đề gây bức xúc nhất hiện nay chính là sự thiếu minh bạch và công bằng trong xét giải thưởng văn học hàng năm của Hội. Nhiều hội viên cho rằng quy trình này còn thiên lệch, chưa tuân thủ nghiêm ngặt quy chế đã ban hành.

Thực tế cho thấy, có những giải thưởng danh giá lại rơi vào tay những tác giả có vị thế hoặc điều kiện kinh tế thuận lợi, trong khi những cây bút độc lập, giàu tài năng nhưng thiếu thốn nguồn lực lại ít có cơ hội được vinh danh. Đặc biệt, đã có trường hợp tác phẩm vừa ra khỏi nhà in đã nhanh chóng được đưa vào xét giải; hoặc có tác phẩm bị hội đồng chuyên môn loại bỏ với số phiếu rất thấp nhưng sau đó vẫn được Ban Chấp hành bổ sung và trao giải cao. Sự thiếu nhất quán này khiến uy tín của giải thưởng bị tổn hại nghiêm trọng.

Hệ lụy tiêu cực và tác động lâu dài

Việc xét giải thiếu minh bạch không chỉ gây bất bình trong nội bộ, mà còn ảnh hưởng trực tiếp đến sự phát triển lành mạnh của nền văn học. Khi giải thưởng không phản ánh đúng giá trị nghệ thuật và sức ảnh hưởng của tác phẩm, nó làm suy giảm động lực sáng tác của những người viết chân chính.

Không chỉ thế, niềm tin của công chúng cũng dần mai một. Độc giả ngày càng hoài nghi khi chứng kiến những tác phẩm được trao giải nhưng không để lại dấu ấn xứng tầm. Uy tín giải thưởng suy giảm, và từ đó, dư luận dễ bị cuốn theo những hiện tượng “thơ bất thường”, làm nhiễu loạn thẩm mỹ.

Đề xuất một cơ chế công bằng và minh bạch

Trước thực trạng trên, nhiều ý kiến đã lên tiếng yêu cầu cải cách toàn diện quy trình xét giải thưởng. Một số kiến nghị đáng chú ý:

1. Tăng cường giám sát của hội viên: Mở rộng thành phần xét giải, không tập trung quyền quyết định vào một nhóm nhỏ. Hội đồng xét duyệt cần đa thành phần, có phản biện độc lập để hạn chế thiên vị.
2. Công khai tiêu chí và quy trình xét giải: Minh bạch từ khâu đề cử, sơ khảo đến chung khảo. Danh sách tác phẩm đề cử và biên bản đánh giá cần được công bố để hội viên và công chúng giám sát.
3. Lắng nghe ý kiến đa chiều: Bên cạnh hội đồng chuyên môn, cần tham khảo đánh giá của giới phê bình, nghiên cứu độc lập và độc giả. Tác phẩm giá trị thực sự phải được kiểm chứng bằng sức lan tỏa trong cộng đồng.
4. Loại bỏ yếu tố ngoài văn chương: Giải thưởng chỉ nên dựa vào giá trị nghệ thuật và tư tưởng của tác phẩm, không để bị chi phối bởi quan hệ cá nhân hay lợi ích vật chất.

Kết luận

Văn học cần sự công bằng, và giải thưởng văn học càng phải công bằng hơn nữa. Là tổ chức đại diện cho người cầm bút, Hội Nhà văn Việt Nam cần khôi phục niềm tin bằng cách thiết lập một cơ chế minh bạch, khách quan trong xét giải thưởng.

Đấu tranh cho một giải thưởng công bằng không phải là phủ nhận thành tựu của Hội, mà là góp phần xây dựng một nền văn học vững mạnh, nơi giá trị đích thực được tôn vinh. Hy vọng trong những năm tới, Hội sẽ có những điều chỉnh phù hợp để lấy lại niềm tin từ hội viên và công chúng yêu văn chương.

Dữ liệu bổ sung

Một minh chứng điển hình cho sự bất cập trong xét giải là vụ việc liên quan đến cuốn sách Phê bình phân tâm học – Phía của những ám ảnh nghệ thuật của TS Vũ Thị Trang. Năm 2021, tác phẩm này được trao hai giải thưởng của Hội Nhà văn Việt Nam, nhưng sau đó bị tố cáo có dấu hiệu đạo văn từ công trình nghiên cứu của TS Đỗ Hải Ninh. Hội đã ra quyết định tạm thu hồi giải thưởng, song cho đến nay, sự việc vẫn chưa có kết luận chính thức.

Những trường hợp như vậy không chỉ làm suy giảm uy tín của Hội, mà còn khiến công chúng thêm mất niềm tin vào tính liêm chính của giải thưởng văn học.

Một trang của "Quy chế giải thưởng hàng năm" của Hội Nhà văn Việt Nam, ban hành ngày 15/10/2021.